O (re)organizaciji sudstva

Oduvek, sudska grana vlasti bila je na meti kritika kako unutar uže-stručne, tako i u široj javnosti, mada postoji konsenzus oko toga da ista mora biti nezavisna, efikasna i odgovorna, makar, na deklarativnom planu. U Republici Srbiji, dodatni izazov predstavljale su učestale promene državnog, političkog i ustavnog uređenja koje su bile praćene odgovarajućim izmenema propisa i institucionalnog okvira. Poslednji u nizu "reformskih" koraka jeste zvanični predlog za promenu Ustava u delovima koji se odnose na sudove i javna tužilaštva nakon čijeg usvajanja bi, nužno, morale uslediti izmene ostalih hijerarhijski nižih propisa zarad usaglašavanja sa najvišim opštim pravnim aktom. Međutim, i postojeći ustavnopravni okvir ostavlja dovoljno manevarskog prostora za rešavanje nagomilanih problema.

Po svoj prilici, jedan od razloga nedovoljne efikasnosti sudstva može biti i postojeća organizacija. Trenutno, Vrhovni kasacioni sud je na "vrhu piramide" kao najviši sud u državi, dok su ostali sudovi razvrstani u dve kategorije - sudovi opšte i posebne nadležnosti. Ukratko, sudovi opšte nadležnosti postupaju u građanskoj, krivičnoj i radnopravnoj materiji, a među iste ubrajaju se osnovni sudovi, viši sudovi i apelacioni sudovi. Na drugoj strani, sudovi posebne nadležnosti jesu prekršajni sudovi, privredni sudovi, Prekršajni apelacioni sud, Privredni apelacioni sud i Upravni sud. Pri tome, napred navedeni sudovi mogu se klasifikovati i po drugim kriterijumima. Hijerarhijski posmatrano, osnovni sudovi, prekršajni sudovi i privredni sudovi su prvostepeni i, samim tim, najniži sudovi za razliku od apelacionih sudova, Prekršajnog apelacionog suda i Privrednog apelacionog suda koji su, isključivo, drugostepeni sudovi, jer odlučuju povodom izjavljenih pravnih lekova na odluke odgovarajućih prvostepenih sudova. Međutim, viši sudovi imaju specifičnu "hibridnu" prirodu obzirom da postupaju kao prvostepeni u određenim situacijama zbog čega njihove odluke mogu biti napadane pred apelacionim sudovima, ali u nekim drugim slučajevima postupaju kao drugostepeni zato što odlučuju o izjavljenim pravnim lekovima protiv odluka osnovnih sudova. Takođe, interesantna je i pozicija Upravnog suda obzirom da nije predviđena "klasična" dvostepenost u upravno-sudskom postupku, odnosno odluke napred navedenog suda ne mogu se napadati redovnim pravnim lekom. U teritorijalnom pogledu, može se reći da postoje sudovi republičkog, regionalnog i lokalnog ranga. Naime, među sudove republičkog ranga potpadaju četiri apelaciona suda sa sedištima u Beogradu, Novom Sadu, Nišu i Kragujevcu, kao i Prekršajni apelacioni sud, Privredni apelacioni sud i Upravni sud sa sedištima u Beogradu i, pak, odeljenjima u Novom Sadu, Nišu i Kragujevcu. Nasuprot tome, prekršajni i osnovni sudovi su lokalni zato što se osnivaju za teritoriju jedne ili više jedinica lokalne samouprave, dok su viši sudovi svojevrsnog regionalnog karaktera obzirom da se osnivaju za područje jednog ili više osnovnih sudova. U izvesnom smislu, napred navedene konstatacije o višim sudovima odnose se i na privredne sudove, pošto se njihova područja, u preovlađujućoj meri, poklapaju sa područjima gore pomenutih sudova opšte nadležnosti, iako se, zvanično, osnivaju za teritoriju jedne ili više jedinica lokalne samouprave po uzoru na osnovne sudove. Pored toga, u određenim jedinicama lokalne samouprave postoje sudske jedinice, odnosno odeljenja kao oblik dekoncentracije sudske vlasti u kojima se može suditi i preduzimati druge sudske radnje.

Očigledno, "nešto je trulo u državi Danskoj". Pre svega, pojedini autori smatraju kako je termin "kasacioni" suvišan u nazivu najvišeg suda uzimajući u obzir njegov položaj i nadležnosti, a ima mišljenja da bi istom trebalo pridodati i nadležnosti sadašnjeg Ustavnog suda, tako da bi odlučivao, između ostalog, i o saglasnosti hijerarhijski nižih sa višim opštim pravnim aktima. Ipak, trebalo bi ostaviti po strani gore opisane dileme oko Vrhovnog kasacionog suda obzirom da se radi o ustavnoj kategoriji što, neminovno, podrazumeva određene intervencije u najvišem opštem pravnom aktu. Aktuelna je i polemika o položaju Upravnog suda i specifičnostima postojećeg upravno-sudskog postupka, odnosno da li predvideti odgovarajući redovni pravni lek i, ujedno, osnovati više prvostepenih sa jednom neposredno višom instancom, itd., a što neće, takođe, biti razmatrano ovom prilikom zato što se radi o veoma složenom problemu koji iziskuje podrobniju analizu. Na drugoj strani, nejasno je postojanje četiri zasebna apelaciona suda u okviru opšte nadležnosti, dok su njihovi pandani u posebnoj nadležnosti svedeni na rang odeljenja. Pored toga, može se reći i da postojeći teritorijalni model predstavlja uzrok nejednake opterećenosti sudova obzirom da na područjima određenih sudova ima neuporedivo više predmeta i egzistira veći broj pravnih subjekata u odnosu na neka druga područja što je najevidentnije u pogledu tzv. "beogradskih sudova". Dodatni problem je i u konceptu podeljene nadležnosti između viših i apelacionih sudova u drugostepenim postupcima što, umnogome, sužava manevarski prostor za potencijalnu reorganizaciju. Potom, nameće se pitanje zašto je broj privrednih sudova znatno manji u odnosu na broj osnovnih i, čak, viših sudova, kao i zbog čega su pojedini ekonomski i privredni centri ostali uskraćeni za napred navedene prvostepene sudove posebne nadležnosti zadovoljavajući se, pritom, sa nivoom sudske jedinice. Primera radi, nedopustivo je da gradovi kao što su Kruševac, Novi Pazar, Jagodina, Smederevo, Šabac i Vranje nemaju zasebne privredne sudove osnovane za teritorije istih zajedno sa pojedinim okolnim opštinama. Dakle, radi se o nepraktičnom rešenju koje se negativno odražava i na poslovanje privrednih subjekata na teritorijama gore pomenutih jedinica lokalne samouprave, jer su bezrazložno uskraćeni da sopstvena prava i interese ostvare, odnosno zaštite, na delotvoran i ekonomičan način. Neshvatljivo je i da pojedine jedinice lokalne samouprave nemaju na svojoj teritoriji, baš, nikakvu sudsku instituciju, poput Rekovca, Bosilegrada, Trgovišta, Bojnika, Lapova, itd., makar i prekršajne sudove obzirom na učestalost i zastupljenost konkretnih kažnjivih dela u svakodnevnom životu. Na drugoj strani, primenjen je svojevrsni asimetrični pristup u Gradu Beogradu u pogledu prekršajnog sudstva obzirom da su za pojedine gradske opštine kao što su Lazarevac i Mladenovac osnovani zasebni prekršajni sudovi, dok su ostale gradske opštine objedinjene u jedinstveni Prekršajni sud u Beogradu što je, krajnje, nerazumljivo rešenje uzmajući u obzir broj stanovnika i ostalih pravnih subjekata koji je, na bilo koji način, prisutan na napred navedenim teritorijama.     

Ustavne reforme predstavljaju dobar povod, mada nisu ni nužne zarad unapređenja efikasnosti sudstva obzirom da je dovoljno izvršiti reorganizaciju postojećg ustrojstva i to kroz izmene drugih relevantnih hijererhijski nižih opštih pravnih akata. Na taj način, doprinelo bi se povećanju efikasnosti sudstva bez ugrožavanja drugih temeljnih principa svojstvenih istom. U pogledu sudova opšte nadležnosti, fokus bi trebalo da bude na promeni postojećeg koncepta drugostepenih sudova i njihove nadležnosti. Konkretno, osnovnim sudovima proširiti obim nadležnosti na način što bi postupali u prvom stepenu u, gotovo, celokupnoj krivičnoj, građanskoj i radnopravnoj materiji, a potencijalna opterećnost istih amortizovala bi se dodatnim radnim angažovanjem stručnih lica, poput sudija, sudijskih pomoćnika i sudijskih pripravnika, kao i delotvornom afirmacijom alternativnih načina rešavanja sporova. Izuzetno, ostavilo bi se višim sudovima da postupaju u prvom stepenu, samo, u određenim krivičnim stvarima, mada napred navedeni model mogao bi se, eventualno, primeniti i na neke druge materije, poput diskriminacije, mobinga, autorskih i srodnih prava, itd. Ujedno, izvršrila bi se i prekompozicija postojećih viših sudova, tako što bi se smanjio broj istih na način što bi se pojedini fuzionisali usled čega bi nastali svojevrsni "super viši" ili "mini apelacioni sudovi". Samim tim, postojanje sadašnjih apelacionih sudova bilo bi suvišno, s` tim da bi trebalo da ostane samo jedan sa sedištem u Beogradu. Naime, napred navedeni sud postupao bi po pravnim lekovima u određenim krivičnim stvarima protiv prvostepenih odluka "novih" viših sudova po uzoru na Visoki kazneni sud Republike Hrvatske, a ovaj model mogao bi se, eventulano, primeniti i u drugim gore opisanim materijama ukoliko bude preovladalo opredeljenje da iste ostanu u prvostepenoj nadležnosti gore pomenutih sudova. Takođe, poželjno je totalno isključiti koncept mesne nadležnosti iz drugostepenog postupka. U skladu sa tim, svi novoformirani viši sudovi bili bi nadležni za odlučivanje povodom izjavljenih pravnih lekova na odluke prvostepenih odluka bez obzira na područje sa koga je donosilac konkretne sudske odluke. Na taj način, drugostepeni sudovi bili bi jednako opterećeni, a znatno bi se smanjili i rizici od nekih drugih negativnih pojava. Svakako, potrebno je poraditi na odgovarajućem tehničkom rešenju što, pak, i ne bi trebalo biti problematično imajući u vidu mogućnosti i rasprostraanjenost digitalne tehnologije. Ujedno, trebalo bi povećati broj privrednih sudova u meri da se, makar, izjednače sa brojem postojećih viših sudova. Na kraju, potrebno je osnovati prekršajne sudove ili, bar, odeljenja istih u svim jedinicama lokalne samouprave polazeći, upravo, od rasprostranjenosti napred navedenih kažnjivih dela u svakodnevnici, ali i preurediti postojeći Prekršajni sud u Beogradu na način što bi se formirali zasebni prekršajni sudovi za sve ili više gradskih opština.