Pravo na starosnu penziju i pravo na prevremeno starosnu penziju su prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja za slučaj starosti. U našoj državi ovo osiguranje je obavezno i regulisano je Zakonom o penzijskom i invalidskom osiguranju. Pored obaveznog, postoji i dobrovoljno penzijsko i invalidsko osiguranje i njime se, na osnovu ugovora, mogu obezbediti prava za slučaj starosti, invalidnosti, smrti i telesnog oštećenja ili veći obimi tih prava od obima utvrđenih na osnovu zakona, kao i neka druga prava iz ovog osiguranja.
Prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja stiču se i ostvaruju zavisno od dužine ulaganja (dužine uplaćivanja doprinosa za penijsko i invalidsko osiguranje) i visine osnovice na koju je plaćen doprinos za penzijsko i invalidsko osiguranje (poput zarade, naknade zarade, ugovorene naknade za privremene i povremene poslove itd.) i uz primenu načela solidarnosti.
Obavezno osigurana lica (osiguranici) su zaposleni, lica koja samostalno obavljaju delatnost i poljoprivrednici. U slučaju da jedno lice istovremeno ispunjava uslove za osiguranje po više osnova, osnov osiguranja će se odrediti tako što postojanje osnova osiguranja po prethodnoj tački isključuje osnov osiguranja iz naredne tačke. Dakle, ako lice koje je osigurano u isto vreme kao zaposleni i kao lice koje obavlja samostalnu delatnost iz radnog odnosa, osiguranje po osnovu zaposlenosti isključuje osiguranje po osnovu obavljanja samostalne delatnosti.
Svojstvo osiguranika stiče se danom početka, a prestaje danom prestanka radnog odnosa, obavljanja samostalne ili poljoprivredne delatnosti, a utvrđuje se na osnovu prijave na osiguranje, odnosno odjave osiguranja. Svojstvo osiguranika se ne može steći pre navršenih 15 godina života.
Zakonom su propisani uslovi koje osiguranik mora da ispuni kako bi stekao pravo na starosnu, kao i na prevremeno starosnu penziju.
Osiguranik stiče pravo na starosnu penziju u dva slučaja:
-
sa navršenih 65 godina života i najmanje 15 godina staža osiguranja ili
-
sa navršenih 45 godina staža osiguranja, bez obzira na godine života.
Kada je reč o ženama osiguranicima, uslov od navršenih 65 godina života i najmanje 15 godina osiguranja primenjivaće se u potpunosti tek od 2032. godine. Do tada se primenjuje tzv. prelazni period u okviru kojeg je utvrđeno sa koliko navršenih godina života žena koja ima najmanje 15 godina staža osiguranja stiče pravo na starosnu penziju za svaku od kalendarskih godina do 2032. godine. Popisane su sledeće navršene godine života: u 2023. godini, 63 godine i šest meseci života; u 2024. godini, 63 godine i osam meseci života; u 2025. godini, 63 godine i deset meseci života; u 2026. godini, 64 godine života; u 2027. godini, 64 godine i dva meseca života; u 2028. godini, 64 godine i četiri meseca života; u 2029. godini, 64 godine i šest meseci života; u 2030. godini, 64 godine i osam meseci života i u 2031. godini, 64 godine i deset meseci života.
Prema Zakonu o radu, radni odnos prestaje kad zaposleni navrši 65 godina života i najmanje 15 godina staža osiguranja. To je prestanak radnog odnosa koji nastupa po sili zakona, ali on nije obavezan, obzirom da je zakonom propisana mogućnost da se poslodavac i zaposleni o tome drukčije sporazumeju. Drugim rečima, dozvoljeno je da zaposlenom i po ispunjavanju ovih uslova ne prestane radni odnos, ukoliko o tome postoji saglasnost poslodavca i zaposlenog.
S druge strane, Zakonom o penzijskom i invalidskom osiguranju propisan je i institut snižavanja starosne granice od 65 godina života. On je predviđen za osiguranika koji je na radnim mestima na kojima se staž osiguranja računa sa uvećanim trajanjem (tzv. beneficirani staž) navršio najmanje 2/3 od ukupno navršenog staža osiguranja. Takvom osiguraniku će se prilikom utvrđivanja prava na starosnu penziju sniziti propisani uslov u pogledu navršenih godina života za po jednu godinu i to za svakih pet ili svake četiri ili svake tri ili svaku jednu godinu, a u zavisnosti od stepena uvećanja staža (da li se efektivno provedenih 12 meseci računa u staž osiguranja kao 14, 15, 16 ili 18 meseci). Na ovaj način starosna granica se može sniziti najviše do 55 godina života, odnosno izuzetno do 50 godina života za osiguranike koji rade na poslovima na kojima se staž osiguranja računa sa uvećanim trajanjem tako da se 12 meseci računa kao 18 meseci.
Osiguranik može steći i prevremenu starosnu penziju. Uslovi za sticanje tog prava su najmanje 40 godina staža osiguranja i najmanje 60 godina života. Izuzetno od toga, za 2023. godinu, žena stiče pravo na prevremenu starosnu penziju kad u 2023. godini navrši 40 godina staža osiguranja i najmanje 59 godina i šest meseci života.
Način utvđivanja visine starosne penzije detaljno je regulisan zakonom i može se oceniti kao kompleksan, iako je suština istog da će visina biti veća što je osnovica veća, a staž duži. Utvrđivanje visine starosne penzije nije moguće zvanično izvršiti unapred, čak ni okvirno, budući da Republički fond za penzijsko i invalidsko osiguranje (RFPIO) istu određuje isključivo po podnetom zahtevu za ostvarivanje prava.
Za ostvarivanje prava na starosnu ili prevremenu starosnu penziju potrebno je da osiguranik podnese odgovarajući zahtev nadležnoj filijali ili ispostavi RFPIO prema svom prebivalištu i to nakon prestanka osiguranja. Međutim, kako postoji mogućnost da lice, nakon prestanka osiguranja, ponovo zasnuje radni odnos ili počne da obavlja delatnost, te ponovo bude osigurano, ono može podneti zahtev i tokom trajanja tog ponovnog osiguranja. U tom slučaju, prestankom osiguranja će se smatrati raniji (inicijalni) prestanak osiguranja, ali pod uslovom da je zahtev podnet najkasnije u roku od šest meseci od dana ponovnog stupanja u osiguranje.
Zahtev se može podneti i elektronskim putem, preko portala E-šalter RFPIO. Na portalu se može preuzeti odgovarajući obrazac i elektronski popuniti, a potom tako i poslati nadležnoj filijali/ispostavi, zajedno sa skeniranim dokumentima koji su potrebni za ostvarivanje prava i isplatu penzije. Dokazi potrebni za ostvarivanje prava su: dokaz kojim se utvrđuje identitet (očitana lična karta), dokaz o penzijskom stažu u Republici Srbiji (radna knjižica, uverenje o beneficiranom radnom stažu, druge javne isprave o stažu) kao i dokaz o stažu u inostranstvu (ukoliko ga je bilo), dokaz o prestanku radnog odnosa (rešenje o prestanku radnog odnosa usled ispunjavanja uslova za sticanje prava na penziju); dokaz o korišćenju prava kod Nacionalne službe za zapošljavanje; uverenje o obavljanju samostalne delatnosti izdato od strane nadležnog organa opštine, odnosno odgovarajućeg udruženja, saveza (za period do 31.12.2005. godine), odnosno rešenje Agencije za privredne registre (za period od 01.01.2006. godine); uverenje o plaćenom doprinosu za PIO sa iskazanim osnovicama doprinosa i iznosom uplaćenog doprinosa, izdato od strane Poreske uprave za period obavljanja samostalne delatnosti (ovo uverenje nije potrebno za samostalne umetnike, filmske radnike i sportiste do 31.12.2002. godine, a za sveštenike i verske službenike do 31.08.2004. godine); uverenje o plaćenom doprinosu za PIO sa iskazanim osnovicama doprinosa i iznosom uplaćenog doprinosa, izdato od Poreske uprave za period obavljanja poljoprivredne delatnosti; dokaz o regulisanom vojnom roku (overena fotokopija vojne knjižice ili uverenje vojnog odseka). Koji od navedenih dokaza je potrebno priložiti uz zahtev zavisi od vrste osiguranika koji taj zahtev podnosi. Pored dokaza koji su potrebni za ostvarivanje prava, osiguranik je dužan da uz zahtev podnese jedan od dokumenata potrebnih za isplatu penzije, a u zavisnosti od opcije za koju se korisnik odlučio, odnosno u zavinosti od situacije u kojoj se nalazi. Ta dokumenta su: potvrda ili ovlašćenje banke o broju računa korisnika na koji će se penzija isplaćivati; rešenje ustanove o postavljenju staraoca ili hranitelja koje sadrži broj tekućeg računa za isplatu penzije; rešenje o smeštaju korisnika u ustanovu socijalne zaštite, odnosno drugu ustanovu koje sadrži broj računa ustanove na koji će se vršiti isplata penzije ili punomoćje kojim se ovlašćuje lice za prijem penzije sa podacima o broju tekućeg računa punomoćnika. Od 01. januara 2019. godine, RFPIO isplatu penzija vrši isključivo uplatom sredstava na tekući račun korisnika, punomoćnika korisnika ili ustanove u koju je korisnik smešten, te je iz tog razloga potrebno dostaviti neki od navedenih dokumenata.
Postupak se sporovodi po pravilima koja važe za upravni postupak i nadležni organ RFPIO donosi rešenje o penziji na koje osiguranik ima pravo žalbe. Penzije se utvrđuju u mesečnom iznosu i isplaćuju unazad (u tekućem mesecu za prethodni mesec), po dinamici utvrđenoj opštim aktom RFPIO. Starosna penzija se isplaćuje od dana ispunjenja uslova, ako je zahtev podnet u roku od šest meseci od dana ispunjenja uslova propisanih za sticanje prava, odnosno od dana prestanka osiguranja. Ukoliko se taj rok propusti, te se zahtev podnese kasnije - posle proteka roka od šest meseci od prestanka osiguranja, starosna penzija će se isplaćivati od dana podnošenja zahteva i maksimalno za šest meseci unazad. Shodno navedenom, po ispunjenju potrebnih uslova, odnosno prestanka osiguranja, nije preporučljivo odugovlačiti sa podnošenjem zahteva.
I za kraj, sticanje prava na starosnu ili prevremeno starosnu penziju ne mora da znači definitivan prestanak radnog angažovanja. Korisnik starosne ili prevremeno starosne penzije ima pravo da se zaposli ili da počne da obavlja samostalnu delatnost, uz obavezu da u tom periodu plaća doprinos i za penzijsko i invalidsko osiguranje i za zdravstveno osiguranje. Po prestanku tog zaposlenja, odnosno prestanku obavljanja te samostalne delatnosti, osiguranik ima pravo na ponovno određivanje visine penzije, ali pod uslovom da je (po tom osnovu) bio osiguran najmanje godinu dana.